ჟურნალი ნომერი 4 ∘ ნატალია ძიძიგური ∘
პოლიტიკით ნაკარნახევი კრიზისი

ანოტაცია.  ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების შემდგომი კრიზისი  ერთგვარი ინდიკატორია იმისა, თუ როგორ შეძლებენ პოლიტიკური პარტიები კონსენსუსის მიღწევას სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან საკითხებზე. კრიზისი ზრდის ნიჰილიზმს მოსახლეობაში სახელწიფო ინსტიტუტებისა და პარტიების მიმართ, აფერხებს მუნიციპალიტეტებში სახელმწიფოს თანადაფინანსებით განსახორციელებელ პროექტებს, აზიანებს დეცენტრალიზაციის პროცესს და, საბოლოო ჯამში, აკნინებს მრავალპარტიული კოალიციური მთავრობის არსებობის იდეას.

საკვანძო სიტყვები: ადგილობრივი თვითმმართველობა, არჩევნების შემდგომი კრიზისი, პოლიტიკური პლურალიზმი, დეცენტრალიზაცია, კოალიციური მმართველობა. 

„...ჩვენი წესწყობილება დემოკრატიულია,

დემოკრატია კი ორ ძალას ეყრდნობა - ქალაქს და სოფელს –

გაძლიერება სოფლის და ქალაქის თვითმმართველობათა,

აი, ჩვენი მთავრობის საზრუნავი საქმე.

 სადაც ეს თვითმმართველობანი ძლიერნი

არ არიან, იქ დემოკრატია სუსტია…“

ნოე რამიშვილის სიტყვა

 საქართველოს ერობათა წარმომადგენლების

 მეორე ყრილობა; ერთობა №213; 20.09.1919

თანამედროვე მსოფლიოში, განვითარების პროცესისა და ახალი გამოწვევების გაჩენის კვალდაკვალ, მიმდინარეობს მსჯელობა იმასთან დაკავშირებით, თუ რამდენად ეფექტურად მუშაობს არსებული მმართველობითი სისტებები, რა გამოწვევების წინაშეა ესა თუ ის მმართველობითი რგოლი? რა როლი გვაკისრია ჩვენ, აქტიურ პოლიტიკაში ჩართულ ადამიანებს, და რა უნდა გავაკეთოთ ყველამ ერთად, რათა სახელმწიფო ინტერესები დავაყენოთ ჩვენს ვიწრო პარტიულ ინტერესებზე მაღლა.

რასაკვირველია, იდეალური მმართველობითი მოდელი ბუნებაში არ არსებობს და ეს სისტემები მზარდი საზოგადოების პირობებში მუდმივად განიცდის ცვლილებებს. ეს ცვილებები ან ახალი მოდელის შექმნით, ან არსებული სისტემის გამართვითა და შესწორებითაა განპირობებული.

გლობალური სოციალ-პოლიტიკური, სოციალურ-კულტურული და ტექნოლოგიური ცვლილებები გამოწვევებად იქცა თანამედროვე სახელმწიფო მმართველობით სისტემებისთვის.  თანამედროვე კონცეფციები, ახალი საჯარო მენეჯმენტი („new public management’) და ხელმძღვანელობა (‘governance’) ყურადღებას ამახვილებენ საჯარო მმართველობის ეფექტიანობაზე, გადაწყვეტილების მიღების პროცესში პოლიტიკურ პლურალიზმზე, უფლებამოსილების დელეგირებას ხელისუფლების ქვედა დონეზე, უფრო დაბალსებული ძალაუფლების გადანაწილებაზე, პასუხისმგებლობასა და ანგარიშვალდებულებაზე, განვითარებასა და სამოქლაქო ჩართულობის გაზრდაზე [Трофимова, 2011:35].

ეფექტიანი მმართველობა განიხილება როგორც რეგიონების წარმატების განმსაზღვრელი ერთ-ერთი ფაქტორი, რადგან იგი ხელს უწყობს უნარების განვითარებას, ტექნოლოგიურ ცვლილებებს, ბუნებრივ, ასევე ხელოვნურად შექმნილ გარემოს და იმ „არახელშესახებ სარგებელს“, როგორებიცაა: შრომის ბაზარი, საჯარო ინსტიტუციები, მოქმედების წესები, ცოდნა და ფასეულობები (Keating 1998: 137). თუმცა, მნიშვნელოვანია გვესმოდეს, რომ „კარგ“ მმართველობასა და ეკონომიკურ წარმატებას შორის კორელაცია იოლად დასადგენი სულაც არ არის. რასაკვირველია, მმართველობის სტრუქტურები გავლენას ახდენს ადგილობრივ და ეკონომიკურ განვითარებაზე, მაგრამ, ასევე უნდა ითქვას, რომ წარმატებული ეკონომიკა ხელს უწყობს მმართველობის ეფექტიანი ფორმების ჩამოყალიბებას [პაიკი ...,2020: 8].

ადგილობრივი თვითმმართველობის როლი თანამედროვე მმართველობით სისტემაში აღიარებულია, როგორც მოსახლეობასთან ყველაზე ახლო მდგომი ინსტიტუცია და რომელსაც ხელეწიფება, ადგილობრივი მოსახელობის ინტერესების გათვალისწინებით, ეფექტური მმართველობის განხორციელება (ობიექტური და სუბიექტური თვალსაზრისით, რადგან პოლიტიკა ითვალისწინებს ამომრჩევლების ინტერესებს).

რაში მდგომარეობს ამ ინსტიტუციის მნიშვნელობა და როლი? რა უდევს საფუძვლად მის აღმავლობას? და რამ განსაზღვრა ის, რომ ყველა დემოკრატიულ სახელმწიფოს აქვს მისწრაფება გააძლიეროს ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები?

• პირველი ეს არის თავისუფლება (ავტონომია) - ადგილობრივი თვითმმართველობის არსებობა ხელს უშლის ცენტრალური ხელისუფლების ძალაუფლების კონცენტრაციას, ასვე საშუალებას აძლევს ადგილზე სხვადასხვა პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღებას;
• მეორე არის მონაწილეობა (დემოკრატია) - ადგილობრივი თვითმმართველობის არსებობა ხელს უწყობს მოსახლეობის აქტიურ მონაწილეობას ადგილობრივი მნიშვნელობის  პროცესებში.
• ეფექტურობა - ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები გახლავთ ეფექტური მმართველობითი სტრუქტურები, რომლებსაც, ადგილობრივი მოსახლეობის ინტერესების გათვალისწინებით, შეუძლიათ შესაბამისი მომსახურების მიწოდება, ანუ ეფექტურობა არის ის მამოძრავებელი ძალა, რომელიც გავლენას ახდენს საბოლოო შედეგზე [Свяневич, 2003:2].

    პლატონი თავის „კანონებში“ კანონმდებელს უწესებს სამ ძირითად თვისებას, „რომ

სახელმწიფო უნდა იყო თავისუფალი, შინაგანად მეგობრული და გონივრული“ [Платон,книга:4]. ეს სიტყვები საუკეთესოდ ასახავს სახელმწიფო მართვაში ჩართული პირების  ფუნქციებს.

     იმისათვის, რომ რეალურად იფუნქციონიროს დემოკრატიამ, საჭიროა ხელისუფლების (არ აქვს მნიშვნელობა, რომელ დონეზეა საუბარი) ფორმირება ხალხის ნების შესაბამისად,  ხოლო პოლიტიკოსების მთავარი ამოცანაა ხალხის ინტერესების დაცვა და მათი გათვალისწინება.

       საქართველოს თვითმმართველობის საუკუნოვანი ისტორიის არსებობისას არაერთი მცედელობა იყო, რათა ჩამოყალიბებულიყო ძლიერი, ადგილობრივი ხელისუფლება. 2004 წელს საქართველოს მიერ იქნა რატიფიცირებული „ევროპული ქარტია ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ“, რომელმაც დაავალდებულა ქვეყანა, დაიცვას ადგილობრივი თვითმმართველობა და გააძლიეროს ის, დემოკრატიისა და ხელისუფლების დეცენტრალიზაციის პრინციპებზე დაყრდნობით [10].

       სამწუხაროდ, ადგილობრივი დემოკრატია წლებია ვერ გასცდა საბჭოურ მიდგომებს. პირველ რიგში, ეს  ხელისუფლებაში მოსული ელიტის პოლიტიკური  ნების არარსებობას უკავშირდება, ვინაიდან მათ არ სურს საბჭოთა პერიოდში ჩამოყალიბებული ხელისუფლების ქვედა დონეზე აბსოლუტური კონტროლის მექანიზმების ხელიდან გაშვება.

      ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლები პირდაპირი წესით არიან არჩეულნი. ისინი ანგარიშვალდებულნი არიან საკუთარი ამომრჩევლებისა  და არა ცენტრალური ხელისუფლების ან თავიანთი წარმდეგენი პოლიტიკური პარტიის წინაშე [11].

      ამავდროულად, იზრდება სამოქალაქო საზოგადოების ჩართულობა სოციალური, პოლიტიკური, ეკონომიური თუ კულტურული  ინიციატივების განხორციელებაში, სამოქალაქო საზოგადოების სურვილებსა და საჭიროებებზე დაყრდნობით იზრდება მაქალაქეების მონაწილეობა გადაწყვეტილების მიღების პროცესში.  თუ გადავხედავთ 2006 წლიდან დღემდე მოსახლეობის აქტივობას ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებზე ქვეყნის მასშტაბით მზარდი დინამიკა შეინიშნება (იხ. ნახ.1 ). 

ნახ.1

ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებზე  მოსახლეობის  აქტივობა ქვეყნის მასშტაბით 2006 -2021 წწ

 

წყარო: ცესკო https://cesko.ge/

      ვფიქრობთ, პირველ რიგში, ეს განპირობებულია პოლიტიკური პარტიების მრავალფეროვნებით, რაც მოქალაქეებს არჩევანის საშუალებას აძლევს. ასევე პარტიების საციალურ-ეკონომიკური პროგრამების ინფორმირებულობით, თანამედროვე ტექნოლოგიებისა და ტელევიზიების საარჩევნო პროცესში აქტიური ჩართულობით და, რაც მთავარია, ცვლელებების სურვილით, რათა წვლილი შეიტანონ  საკუთარი უბნის, სოფლის, ქალაქის ან ქვეყნის სოციალურ, ეკონომიკურ და პოლიტიკურ განვითარებაში, რომლებიც უშუალოდ აისახება მათი ცხოვრების ხარისხზე.

       CRRC-საქართველოს მიერ ეროვნულ-დემოკრატიული ინსტიტუტისათვის (NDI)  2019 წლის ნოემბერში ჩატარებული გამოკითხვის შედეგების თანახმად, ჩვენი მოსახლეობის 95%-ს ქვეყნის დემოკრატიული განვითარებისთვის მნიშვნელოვნად მიაჩნია მოქალაქეთა მონაწილეობა საზოგადოებრივ პროცესებში. ამასთან, არაერთი კვლევით დასტურდება, რომ საქართველოში სამოქალაქო ჩართულობის დონე ჯერ კიდევ დაბალია [12].

     ამერიკული სახელმწიფო მართვის მეცნიერების ფუძემდებელი 28-ვე პრეზიდენტი ვუდრო ვილსონი სახელმწიფოსა და საზოგადოებას შორის ნდობის არსებობას  სახელმწიფო მმართველობის მნიშვნელოვან პრინციპად მიიჩნევდა, რადგან სწორედ ნდობა განსაზღვრავს კურსს, რომელსაც ხალხი ხმას მისცემს. ამრიგად, „მენეჯმენტის ორგანიზატორის ამოცანაა, უზრუნველყოს, რომ მართვის მეთოდები შეესაბამებოდეს მკაფიოდ ჩამოყალიბებულ პასუხისმგებლობის პირობებს, რაც თავის მხრივ აყალიბებს ნდობას“ [Козбаненко, 2002гл:4].

    ბოლო წლებში საქართველოში   ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნები გადაიქცა არაერთი კრიზისის მაგალითად.

    ადგილობრივი თვითმმართველობის „პოლიტიკური ვაჭრობის“ პლაცდარმად გადაქცევა, ვიწრო, პარტიული ინტერესების მაღლა დაყენება იქ, სადაც წყდება ჩვენი ქალაქის თუ თემის წყალმომარაგების, წყალარინების, კეთილმოწყობის, გზების, დასუფთავებისა  თუ სხვა მსგავსი საკითხები, რომელიც ყოველდღიურ ცხოვრებაში გვაღელვებს, დაუშვებელი და მიუღებელია.

     კრიზისი განმარტებით ლექსიკონში  {ბერძ. Krisis}  ნიშნავს  გადამწყვეტი ხასიათის ცვლილებას, ძალაუფლების მკვეთრ, მტკივნეულ შესუსტებას,  წარუმატებლობას სახელმწიფო მმართველობითი სტრუქტურების საქმიანობაში, რთულ გარდამავალ მდგომარეობას,  ნდობისა და ავტორიტეტის დაკარგვას.

    საქართველოში 2018 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნები ბორჯომის, ოზურგეთისა და თიანეთის მუნიციპალიტეტებისთვის ასეთ „პლაცდარმად“  გადაიქცა.  არჩევნების გამოცხადებისთანავე ნათელი გახდა, რომ ძალთა ბალანსი დაირღვა, მმართველმა პარტიამ აღნიშნულ მუნიციპალიტეტებში დაკარგა როგორც აღმასრულებელი, ისე საკონანომდებლო  ძალაუფლება. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის საკრებულოში უმრავლესობას ოპოზიცია წარმოადგენდა, მმართველი პარტია კი უმცირესობაში აღმოჩნდა, შესაბამისად, საკრებულოს ოპოზიციონერი თავმჯდომარე ჰყავდა, ხოლო  მერი მმართველ პარტიას წარმოადგენდა.  თიანათის მუნიციპალიტეტში პირიქით მოხდა - აღმასრულებელი ორგანოს ოპოზიციონერი ხელმძღვანელობდა, ხოლო საკანონმდებლო ორგანოში უმრავლესობა მმართველ პარტიას ეკუთვნოდა. ბორჯომში, რეალურად, პრობლემა სწორედ ძალთა ამგვარმა გადანაწილებამ გამოიწვია და ამოცანა, ხელისუფლებისთვისაც დ აოპოზიციისთვისაც, აქედანვე გამოიკვეთა – ოპოზიციას, რადაც უნდა დაჯდომოდა, მერიისთვის პრობლემები უნდა შეექმნა, გავლენები უნდა გაეფართოვებინა, ხელისუფლებას კი – არსებული სტატუს-კვო შეეცვალა [13].

       დაპირისპირება დაიწყო დარგობრივი კომისიების თავმჯდომარეების არჩევიდან, რომელიც გაგრძელდა ფრაქციის ფორმირების ნაწილშიც, შემდეგ ოპოზიციამ, გავლენების მოსაპოვებლად, უფრო ხისტი მიდგომები გამოიყენა და მერიას შვიდჯერ უთხრა უარი „საჯარო დაწესებულებებში შრომის ანაზღაურების შესახებ“ კანონში ცვლილებების შეტანაზე. პარადოქსია, მაგრამ ამავე საკრებულომ 2018 წლის ბიუჯეტი სწორედ შრომის ანაზღაურების გაზრდილი მუხლით დაამტკიცა. ჩნდება კითხვა - რატომ? საქართველოს „ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსის“ 91-ე მუხლის თანახმად  „ახალი საბიუჯეტო წლის დაწყებიდან 3 თვის განმავლობაში მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტის პროექტის დაუმტკიცებლობის შემთხვევაში საქართველოს მთავრობა ამ კანონით დადგენილი წესით მუნიციპალიტეტის საკრებულოს და მერს ვადამდე უწყვეტს უფლებამოსილებას“, რაც ორივე მხარისთვის არასახარბიელო იყო.

       გარდა ამისა, საკრებულოს სხდომებს მმართველი პარტია სამი თვე არ ესწრებოდა და კვორუმის არარსებობის გამო სხდომებიც არ ტარდებოდა. ამავე „ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსში“ ვკითხულობთ, რომ მუნიციპალიტეტის საკრებულოს წევრს უფლებამოსილება ვადამდე უწყტება თუ „არასაპატიო მიზეზით ზედიზედ 6 თვის განმავლობაში არ მონაწილეობდა მუნიციპალიტეტის საკრებულოს მუშაობაში“ მუხლი 43-ე.  რასაკვირველია, მუდმივი ბოიკოტის რეჟიმში ვერ იქნებოდნენ და ეს გარეომოება საბოლოოდ მანდატის დატოვებამდე მიიყვანდა. ამავდროულად საგულიხმოა, რომ ამ პროცესში არცერთ მხარეს  არ გამოუთქვამს სურვილი დიალოგის გზით გადაეჭრათ შექმნილი კრიზისი [13].

ამ დაპირისპირების ფონზე, გამოჩნდა „უფროსი მეგობარი“, ცენტრალური ხელისუფლების სახით და დაიწყო მოქმედება.საბოლოოდ, ოთხი თვის შემდეგ, ბორჯომის საკრებულოს ჰყავდა ახალი საკრებულოს თავმჯდომარე მმართველი პარტიიდან.

ადგილობრივი თვითმმართველობის ექსპერტი გიორგი ანდღულაძე მიიჩნევს, რომ „ეს პრეცეტდენტი პირდაპირ ამბობს, რომ არ შეიძლება, გვყავდეს მრავალპარტიული საკრებულო, არ შეიძლება, საკრებულოში გვყავდეს სხვადასხვა პარტიის წარმომადგენლები, რომ საკრებულოში, არ შეიძლება, ერთ პარტიას არ ჰყავდეს გადამწყვეტი უმრავლესობა. ეს ყველაფერი მიუთითებს იმაზე, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია, ვიმუშაოთ ბევრი ადამიანის აზრის მოსმენითა და გათვალისწინებით და აუცილებლად პარტიული ინტერესი უნდა წამოვწიოთ წინ.“

მმართველობითი სისტემების განვითარების ცენტრის აღმასრულებელი დირექტორი კოკა კიღურაძე თვლის, რომ „ის, რაც ბორჯომის მუნიციპალიტეტში ხდებოდა და მოხდა, არის საქართველოს პარლამენტის გაგრძელება ბორჯომში და არა ბორჯომის საკრებულოსი. ბორჯომის საკრებულოს ბორჯომში რეგისტრირებული მოქალაქეები ირჩევენ იმ მიზნით, რომ გადაწყვიტონ საკუთარი მწვავე და პირველადი საჭიროებები და არა იმისთვის, რომ კიდევ ერთი საჭიდაო მოედანი შეუქმნან პოლიტიკურ პარტიებს“.
ექსპერტი, თვითმმართველობის საკითხებში, ირაკლი მელაშვილი, დაბალი პოლიტიკური კულტურის გარდა, პრობლემას მსხვილ თვითმმართველობებშიც ხედავს. მისი თქმით, „რაც უფრო მსხვილია თვითმმართველობა, მით უფრო მეტია მის საქმიანობაში პოლიტიკური პარტიების ჩარევის სურვილი და მცდელობა“ [13].
თიანეთის მუნიციპალიტეტის შემხვევაშიც, სამი წლის განმავლობაში (მერის გადადგომამდე) ოპოზიციონერ მერსა და „პროსახელისუფლებო“ საკრებულოს მუდმივი დაპირისპირება და ურთიერთბრალდებები ჰქონდათ. საკრებულოს მხრიდან 2018 წლის ბიუჯეტის ორჯერ არდამტკიცება [14], 21 ინფრქსტუქტურული პროექტიდან მხოლოდ 6-ის შესრულება და საბიუჯეტო წლის შესრულების 48% -იანი მაჩვენებლით დასრულება. ასევე არ უმტკიცებდა თიანეთის საკრებულო მერს რეგიონებში განსახორციელებელი პროექტების ფონდიდან 2019 წლისთვის დასაფინანსებელ პროექტებს და ა.შ. [15].
2015 წლის მონოგრაფიაში „ადგილობრივი თვითმმართველობა საქართველოში 1991-2014 წლებში“ წარმოდგენილია შემდეგი დასკვნები: 2004 -2010 წლებში განხორციელებულმა საკანონმდებლო ცვლილებებმა გააძლიერა მმართველი პოლიტიკური პარტია. გაიზარდა საჯარო რესურსის გამოყენება ყველა დონის არჩევნებში, გაიზარდა თვითმმართველობის სტუქტურებში დასაქმებულთა რაოდენობა, უმეტესწილად, ეს ადამიანები წარმოადგენდნენ პარტიულ აქტივს, რომლებსაც არჩევნების პერიოდში უნდა ეზრუნათ მმართველი პარტიის გამარჯვებაზე. ამავე პერიოდში იზრდება თვითმმართველობებისთვის გადაცემული ტრანსფერები და მათთან ერთად გაურკვეველი ხარჯების წილიც და ა.შ. [ლოსაბერიძე...,2015:17].
ამავე ნაშრომში ვკითხულობთ, რომ „საკრებულო, როგორც ადგილობრივი თვითმმართველობის წამყვანი, ძლიერი ორგანო, ვერც 2006-2012 წლებში შედგა, რასაც ადგილობრივი თვითმმართველობის სისტემის ფუნქციონირების საერთო პოლიტიკური კონტექსტი განაპირობებდა. ცენტრალურ, რეგიონულ და ადგილობრივ დონეზე ჩამოყალიდბა ერთპარტიული სახელისუფლებო ვერტიკალი, სადაც ძალაუფლება, არსებითად, მმართველობის დონეებს შორის დამყარებული არაფორმალური ურთიერთობების საფუძველზე ხორციელდებოდა. ასეთ სისტემაში, წინა პლანზე იდგნენ ცალკეული თანამდებობის პირები და არა ინსტიტუციები და კოლეგიური ორგანოები“. ასევე ავტორს (ი. კობახიძე) გამოტანილი აქვს შემდეგი დასკვნები: „უნდა გადაისინჯოს ადგილობრივი საარჩევნო სისტემა იმგვარად, რომ მან, ერთდროულად, ხელი შეუწყოს საკრებულოში პლურალისტური გარემოს ჩამოყალიბებას, ადგილობრივი პარტიული სტრუქტურების გაძლიერებასა და ადგილობრივი თვითმმართველობის „პერსონიფიცირებას“; ადგილობრივი თვითმმართველობის აღმასრულებელი ორგანოს სტატუსის გამსხვილებას (როცა თვითმმართველ ერთეულს გააჩნია მეტი ფინანსური, მეტი არიალური და საკადრო რესურსი) უნდა მოემზადებინა საფუძვლები კანონით დადგენილი საზოგადოებრივი მომსახურების სრულყოფილად განხორციელებისათვის. განსაზღვრისას, სასურველია, უპირატესობა მიენიჭოს გადაწყვეტილებათა მიღების კოლეგიურ წესს, ასეთ შემთხვევაში, არსებითად, გაძლიერედება აღმასრულებელი ორგანო, როგორც ინსტიტუცია და თავიდან იქნება აცილებული ადგილობრივ დონეზე ცალკეული თანამდებობის პირთა დომინირება, რაც ქართული პოლიტიკის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს პრობლემად უნდა იქნეს განხილული“ [კობახიძე...,2015:55].
აღნიშნულის გაანალიზებით დეჟავიუს {ფრანგ. Déjà vu} ეფექტი გეუფლება, რადგან, ის, რაც არ მოგვწონდა და არ გვინდოდა (1991 -2012), ისევ გვიბრუნდება, ანუ ხელისუფლების თვითმმართველობებზე აბსოლუტური კონტროლის პოლიტიკის დამკვიდრება.
შედეგად, საქართველოში ყველა გამარჯვებული პოლიტიკური პარტიის მიდგომა ბოლო 20 წლის მანძილზე, შეიძლება შევადაროთ აშშ-ში მე-19 საუკუნეში გამარჯვებული პოლიტიკური პარტიის გავრცელებულ პრაქტიკას, რომელიც მხარდამჭერებს „ურიგებდა“ საჯარო თანამდებობებს (spoils system), სახლელმწიფო სამსახურის მოწყობის დროს „დამსახურების სისტემის“ (merit system) საფუძველზე. აღნიშნული მიდგომა დასრულდა პედლტონის კანონის (Pendleton Act 1883) მიღებით, რამაც განაპირობა აშშ-ში თანამედროვე საჯარო სამსახურის ინსტიტუტის
(civil service ) ჩამოყალიბება [Козбаненко, 2002 гл4 :16].
საქართველოს წარსულ გამოცდილებას თუ გადავხედავთ, 1918 წელს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საერო თვითმმართველობის დებულების დამტკიცების დროსაც, მაშინდელ პოლიტიკურ წრეებში იყო აზრთა სხვადასხვაობა. ამავდროულად კონსენსუსმა, მაღალოპილიტიკურმა კულტურამ და ქვეყნის სიყვარულმა გადაწონა და საქართველოში ისტორიული რეფორმა განხორციელდა. კრიტიკოსთა ლიბერალური ნაწილი რეფორმის მიმართ „სკეპტიკურად იყვნენ განწყობილნი მისი ერთი პრინციპული მახასიათებლის, კერძოდ, ხმოსანთა არჩევის წესის – ხმოსანთა სიების პარტიული ნიშნით წარდგენის შესაძლებლობისა და პროპორციული არჩევნების გამო“. მათი არგუმენტი იყო შემდეგი: ერობა პირველ რიგში საქმიანი – სამეურნეო და კულტურული დაწესებულებაა. მასში თვითმმართველობის სპეციალისტებმა და ამ სფეროს პრაქტიკულმა ენთუზიასტმა მოღვაწეებმა უნდა იმუშაონ. პარტიული პრინციპით შედგენილი სიების დაშვება კი ერობის არჩევნებს პარტიული ჭიდილის არენად გადააქცევს და, შემდეგად, იგი მუდამ კონფრონტაციისა და არათანამშრომლობის სივრცე იქნება. ამავე დროს, პარტიულობის გამო, ერობის შემადგენლობაში მოხვდებიან არასპეციალისტები, რომლებიც ვერ შეძლებენ სამეურნეო საქმეების გაძღოლას.
სოციალ-დემოკრატები კი იმედს ამყარებდნენ პოლიტიკურ ძალთა შეგნებასა და კანონიერ ჩარჩოზე, რომელიც ცენტრისა და მხარეების უფლებამოსილებებს გამიჯნავდა და ადგილობრივი ხელისუფლება სწორედ ადგილობრივი საქმეების მოგვარებაზე იზრუნებდა.
საერო საკითხების დისკუსიაში მონაწილეობა არ მიუღიათ ბოლშევიკებს, რადგან ისინი ოფიციალურად არ ცნობდნენ ადგილობრივი თვითმმართველობის დემოკრატიულ მოდელთან მათი ინტერესების თანხვედრას [ხვადაგიანი, 2017:143].
საქართველოში 2021 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების შემდგომმა კრიზისმა უფრო ფართომასშტაბიანი სახე მიიღო. არჩევნებში მონაწილე 64 მუნიციპალიტეტიდან რვა მუნიციპალიტეტის საკანონმდებლო ორგანო- საკრებულოში, არცერთ პოლიტიკურ პატიას არ დაურჩა უმრავლობის შექმნის რესურსი და ვერც პარტიებს შორის მოხერხდა შეთანხმება, რათა განეხორციელებინათ კანონით მინიჭებული უფელბამოსილება, როგორიც არის: თანამდებობის პირების არჩევა, ბიუჯეტისა და შესაბამისი პროგრამების დამტკიცება და ა.შ. პოლოტიკურ პარტიებს უნდა გამოენახათ საერთო შეხების წერტილები, დიალოგის გზით ეთანამშრომლათ ერთმანეთთან და აღესრულებინათ თავიანთი ამომრჩევლების ნება, ჩამოყალიბებულიყო მრავალპარტიული საკრებულო, რაც, სამწუხაროდ, დღევანდელ პოლარიზებულ პოლიტიკურ ველზე წარმოუდგენელია.
ეროვნულ - დემოკრატიული ინსტიტუტის (NDI) 2021 წლის დეკემბრის საზოგადოებრივი აზრის კვლევის თანახმად, საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობა ფიქრობს, რომ არჩეული ოპოზიციური პარტიები ხალხის ინტერესებიდან გამომდინარე არ მოქმედებენ (53%), მოსახლეობის უმრავლესობა მხარს უჭერს პარტიათაშორის თანამშრომლობას (80%) და მიიჩნევენ, რომ პარტიათაშორისო თანამშრომლობა მნიშვნელოვანია (80%), ასევე მოსახლეობის უმრავლესობა მთავრობასა და ოპოზიციას შორის მოდერატორის როლში ადგილობრივ დონეზე თავად პარტიებს ხედავენ (34%) [17].
ადგილობრივი არჩევნების შემდეგ, 2021 წლის 3 დეკემბრისთვის, ბათუმის, ზუგდიდის, წალენჯიხის, ჩხოროწყუს, სენაკისა და რუსთავის საკრებულოებში გამართულ სხდომებზე საკრებულოს თავმჯდომარის არჩევა ვერ მოხერხდა.
 ახალარჩეული საკრებულოების პირველი შეკრების შემდეგ, თითქმის 5 თვე, ბათუმის და სენაკის საკრებულოები, ფაქტობრივად, ვერ ფუნქციონირებენ; ზუგდიდის საკრებულომ რამდენიმე მცდელობის შემდეგ მხოლოდ თავმჯდომარის არჩევა შეძლო, სხვა პროცედურების გაგრძელებას კი, კვორუმის არარსებობის გამო, 1 თვეზე მეტ ხანს ვერ ხერხდებოდა;
 იმ პრობლემურ საკრებულოებში, სადაც თავმჯდომარის არჩევა რამდენიმე მცდელობის შემდეგ შეძლეს, საკრებულოს პირველი პირი ყველგან პარტია „საქართველოსთვის“ წევრი გახდა. მას მხარი „ერთიანი ნაციონალური მოძრაობისა“ და „ლელო - საქართველოსთვის“ 5 -მა წევრმა დაუჭირა;
 თავმჯდომარის გარდა, ზუგდიდის, ჩხოროწყუს, წალენჯიხისა და რუსთავის საკრებულოებში სხვა თანამდებობებიც იმ პარტიებმა გაინაწილეს, რომლებიც თავმჯდომარის არჩევნებში მონაწილეობდნენ. „ქართული ოცნებას“ თანამდებობის პირთა არჩევნებში კანდიდატურა არ წარუდგენიათ და არც კენჭისყრაში მიუღიათ მონაწილეობა;
 ყველა საკრებულოში, სადაც სრული შემადგენლობის უმრავლესობა „ქართულმა ოცნებამ“ მოიპოვა, საკრებულოს თავმჯდომარე, მოადგილეები და კომისიათა თავმჯდომარეები ამავე პარტიიდან აირჩიეს;
 მარტვილისა და დმანისის საკრებულოებში, სადაც „ქართული ოცნების“ წარმომადგენელი საკრებულოს თავმჯდომარე სხვა პარტიული თუ არაპარტიული სუბიექტების მხარდაჭერით გახდა, სხვა თანამდებობათა ნაწილიც ამ სუბიექტებმა დაიკავეს;
 სენაკის საკრებულოში, სადაც „ნაციონალური მოძრაობა“ და პარტია „გახარია საქართველოსთვის“ დამოუკიდებლად საკრებულოს უფლებამოსილების კვორუმს (სრული შემადგენლობის უმრავლესობას) ვერ ადგენდნენ, „ქართული ოცნების“ დეპუტატები სხდომებს არ ესწრებოდნენ. შედეგად, გახარიას პარტიამ ვერ შეძლო 1 წევრის უფლებამოსილების ცნობა, რითაც მათ, „ნაციონალურ მოძრაობასთან“ ერთად, შესაძლებლობა ექნებოდათ, კენჭისყრაზე დაეყენებინათ საერთო კანდიდატი და აერჩიათ საკრებულოს თავმჯდომარე;
 ბათუმის საკრებულომ 2021 წლის 30 დეკემბრის შემდეგ სხდომების ჩატარება შეწყვიტა (აპრილში დანიშნული შუალედური არჩევნების გამო), რითაც პარტიებს შორის კონსენსუსის შესაძლებლობა, ფაქტობრივად, გამოირიცხა;
 რუსთავის საკრებულომ 2021 წლის 3 დეკემბრის შემდეგ მხოლოდ მაშინ ჩაატარა სხდომა, როცა პარტიები საკრებულოს თავმჯდომარის კანდიდატურაზე შეთანხმდნენ. ეს პერიოდი თითქმის 2 თვე გაგრძელდა [18].
თვითმმართველი ქალაქი ბათუმის შემთხვევაში, 2022 წლის 2 აპრილს ქ. ბათუმში გამართულ შუალედურ არჩევნებში გამარჯვება მოიპოვა მმართველი პარტიის კანდიდატმა [19] საკრებულოში მომდევნო სხდომა კვორუმის არარსებობის გამო ვერ გაიმართა (ოპოზიციის ბოიკოტი - ავტორის შენიშვნა) და ვერც მოხერხდა თავმჯდომარის არჩევა, რაც იმ მომენტისთვის საკრებულოს უშუალო უფლებამოსილებას წარმოადგენდა. 2022 წლის მაისის თვეში საქართველოს პარლამენტში მმართველი პარტიის მიერ დაინიცირდა საკანონმდებლო ცვლილებები „ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსსა“ და „საქართველოს საარჩევნო კოდექსში“, რომელთა მიხედვით, იცვლება შუალედურ არჩევნებში გამარჯვებული მაჟორიტარი საკრებულოს წევრის უფლებამოსილების ცნობის წესი. კერძოდ, შუალედურ არჩევნებში გამარჯვებული საკრებულოს მაჟორიტარი წევრის უფლებამოსილება არა მუნიციპალიტეტის საკრებულოს მიერ ცნობის, არამედ შესაბამისი შემაჯამებელი ოქმის ცესკოს ვებ-გვერდზე გამოქვეყნების საფუძველზე იქნება შესაძლებელი [20][21].
საბოლოო ჯამში, ექვსი თვის შემდეგ, 2022 წლის 30 მაისს სხდომაზე საკრებულოს თავმჯდომარედ არჩეულ იქნა მმართველი პარტიის კანდიდატი [22].
სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება (ISFED) მიიჩნევს, რომ აღნიშნული საკანონმდებლო ინიციატივა არის პოლიტიკური ინტერესებით ნაკარნახევი და ემსახურება საკანონმდებლო რესურსის გამოყენებით მხოლოდ ბათუმის მუნიციპალიტეტის საკრებულოში პოლიტიკურ ძალთა განაწილების გამო შექმნილი პოლიტიკური ჩიხის „ქართული ოცნების“ (მართველი პარტია 2012-2022 - ავტორის შენიშვნა) სასარგებლოდ გადაწყვეტას [23].
ზუგდიდის მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარე ოპოზიციური პარტიიდან არჩეული იქნა 2022 წლის 14 თებერვალს [24]
წალენჯიხის მუნიციპალიტეტის საკრებულოს ოპოზიციონერი თავმჯდომარე აირჩის 2022 წლის 20 იანვარს [25].
ჩხოროწყუს მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თამვჯდომარე არჩეულ იქნა 2021 წლის 23 დეკემბერს, ასევე ოპოზიის წარმომადგენელი [26].
რუსთავის მუნიციპალიტეტის თავმჯდომარე ოპოზიციური პარტიიდან არჩეულ იქნა 2022 ქლის 31 იანვარს [27].
სენაკის მუნიციპალიტეტის შემთხვევა ყველაზე რთული აღმოჩნდა, რადგან თითქმის ერთი წელი საკრებულო ვერ შეიკრიბა და არ ასრულებდა კანონით მინიჭებულ ფუნქცია - მოვალეობებს. 2022 წლის 25 თებერვალს არჩეული საკრებულოს ოპოზიციონერი თავმჯდომარის [28] საკითხი მმართველი პარტიის მიერ გასაჩივრდა სასამართლოში, სადაც ოპოზიცია დამარცხდა. ამ ხნის განმავლობაში, ერთ -ერთი ოპოზიციური პარტიის დეპუტატმა ვადაზე ადრე მანდატის შეწყვეტა მოითხოვა, შესაბამისად, სენაკში შუალედური არჩევნები გამოცხადდა [29]. არჩევნებში მმართველი პარტიის კანდიტატმა გაიმარჯვადა და საბოლოო ჯამში 2022 წლის 25 ოქტომბერს საკრებულოს სხდომაზე ამავე პარტიიდან არჩეულ იქნა თავმჯდომარე [30].
თუ რა პრობლემები შეუქმნა მუნიციპალიტეტებს ამ პოლიტიკურად ნაკარნახევმა კრიზისმა, სამომავლოდ უფრო გამოჩნდება. ამ დროისთვის, „სოფლის მხარდაჭერის პროგრამა“ ვერ განხორციელდა რიგ მუნიციპალიტეტებში (ზუგდიდი, წალენჯიხა, სენაკი), რამაც დააზარალა სოფლად მცხოვრები ჩვენი მოქალაქეები [31] ამ პროგრამის ფარგლებში ყველაზე ხშირად ფინანსდება შიდა სასოფლო გზები, შიდა განათებები, შემოღობვა, წყაროების მოპირკეთება, სკვერების მოწყობა, მინი სპორტული ინფრასტრუქტურის მოწყობა და ა.შ. [32].
ბათუმის ბიუჯეტს ექვსი თვის განმავლობაში ფუნქციადაკარგულ საკრებულოში, ფრაქციის თავმჯდომარეებისა და მათი მოადგილეების შენახვა 83,400 ლარი დაუჯდა [33].
სენაკის მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტი, თორმეტი თვის მანძილზე ინახვადა საკრებულოში არსებულ თანამდებობის პირებს და მათ მოადგილეებს, რაზედაც ქალაქის ბიუჯეტიდან დაიხარჯა 285,900 ლარი [34].
როდესაც უკვე მეცნიერულად დადასტურებულია დიდი დისპროპორციები მუნიციპალიტეტების ეკონომომიკურ განვითარებაში [ჩიხლაძე... 2021,გვ:54], დაწყებულია დეცენტრალიზაციის პროცესი [ძიძიგური, 2020], მნიშვნელოვანია, მუნიციპალიტეტების ფისკალური გაძლიერება და დამოუკიდებლობის ხარისხის გაზრდა. რეფორმამ უნდა უზრუნველყოს შემოსავლების ისეთი დონე, რომელიც იქნება ფინანსურად მოქნილი, რათა ადგილობრივმა ხელისუფლებამ ფისკალური შოკების შემთხევაში შეძლოს ხარჯების შემცირების გზით დამოუკიდებლად გაუმკლავდეს გამოწვევებს [ჩიხლაძე...2021:57], რისი აუცილებლობაც დადასტურდა 2020 წელს, როდესაც საქართველოში თვითმმართველმა ქალაქებმა, საკუთარი უფლებამოსილების ფარგლებში, შეზღუდული რესურსების და ვირუსის (COVID-19) პანდემიით გამოწვეულ რთულ პირობებში განახორციელეს რიგი ღონისძიებები [Dzidziguri…2021,]
ამავდროულად, დეცენტრალიზაციის პროცესი ქვეყნის გაცხადებული პრიორიტეტია და ასახულია დეცენტრალიზაციის სტრატეგიის 2020-2025 და დეცენტრალიზაციის 2020-2021 და 2022-2023 წლების სამოქმედო გეგმებში [35][36]. „ადგილობრივი თვითმმართველობის გაძლიერება და მმართველობის დეცენტრალიზაცია დღეს, როცა ქვეყანამ ევროკავშირის კანდიდატის სტატუსი ვერ მიიღო, კიდევ უფრო დიდ გამოწვევად იქცა, იმიტომ, რომ ქვეყნის დემოკრატიზაცია და ევროპის ნაწილად ქცევა ძალაუფლების გადანაწილებისა და დეცენტრალიზაციის გარეშე მხოლოდ უტოპიურ ოცნებად დარჩება“ [37].
პოლიტიკური თვალსაზრისით დაზარალდა ყველა პარტიის ავტორიტეტი, რამაც გამოიწვია ნიჰილიზმი მოქალაქეებში და იმედგაცრუება პოლიტიკური პროცესების მიმართ, რაც დადასტურდა ეროვნულ - დემოკრატიული ინსტიტუტის (NDI) 2022 წლის აგვისტოს საზოგადოებრივი აზრის კვლევის შედეგებით. მოსახლეობის უმრავლესობა მიიჩნევს, რომ ქვეყნის ინტერესებიდან გამომდინარე არც მმართველი პარტია (59%) და არც არჩეული ოპოზიციური პარტიები მოქმედებენ (67%), როგორც საპარლამენტო, ისე ადგილობრივ დონეზე. ოპოზიციური პარტიების მხარდამჭერთა უმეტესობა მიიჩნევს, რომ ოპოზიცია მათი ინტერესებიდან გამომდინარე არ მოქმედებს (24%) ასევე, უმრავლესობის აზრით, ქართულ პოლიტიკაში არსებული პარტიებიდან მათ ინტერესებს არცერთი არ გამოხატავს (56%), ხოლო წყალმომარაგება, გზები, კანალიზაცია და უსახლკარო ცხოველები ადგილობრივი დონის ყველაზე მნიშვნელოვან საკითხად დასახელდა [38].

დასკვნა

      ეფექტიანი მმართველობა განიხილება როგორც, რეგიონების წარმატების განმსაზღვრელი ერთ-ერთი ფაქტორი, ადგილობრივი და რეგიონული განვითარების ეკონომიკური სტრატეგიებით და ასევე ეფექტიანი ბიუროკრატიული მექანიზმების  არსებობით.

    გამოწვევად რჩება არსებული დიდი დისპროპორციები რეგიონთა ეკონომიკურ განვითარება და დელეგირებულ უფლებამოსილებათა განხორცილებისთვის საჭირო ფინანსური რესურსების განაწილება.

    ფისკალური დეცენტრალიზაციის რეფორმის ამომავალი წერტილი და  წარმატების საწინდარია ის, რომ ფორსმაჟორულ სიტუაციაში მუნიციპალიტეტებმა  საკუთარი ფინანსური რესურსებით დაძლიონ გამოწვევები.

    არჩევნების შემდგომი კრიზისი ინდიკატორია იმისა, თუ როგორ შეძლებენ პოლიტიკური პარტიები ერთმანეთთან თანამშრომლობასა  და  კონსენსუსის  მიღწევას სასიცოცხოდ მნიშვნელოვან საკითხებზე. სახეზეა პოლიტიკური პლურალიზმის არასებობა.  

     თვითმმართველობა, როგორც პოლიტიკური ინსტიტუტი, კრიზისმა დაასუსტა და ქალაქების ბიუჯეტებს (ბათუმი, სანაკი) მიაყენა დაუსაბუთებელი ზიანი.

    ამ ვითარებაში, მუნიციპალიტეტებს ექმნებათ პრობლემები სახელმწიფოს თანადაფინანსებით მოქმედ „სოფლის მხარდაჭერის პროგრამას“,  ინფრასტრუქტურულ პროექტებს, ასევე ადგილობრივ ბიუჯეტში გათვალისწინებული პროგრამების  განხორციელებას.

    მსგავსი პროცესები აკნინებენ მრავალპარტიული პარლამენტისა და კოალიციური მთავრობის არსებობის იდეას. ოპოზიციური პარტიები კარგავენ ხალხის ნდობას და,  ასეთ ვითარებაში, ამომარჩეველი გადამწყვეტ მომენტში არჩევანს აკეთებს მმართველი პარტიის სასარგებლოდ, რათა თავი დაიზღვიოს მსგავსი კრიზისებისგან.

     თუ მომავალშიც, ოპოზიციურ სპექტრს არ ექნება უფრო მაღალი პოლიტიკური თვითშეგნება და პოლიტიკური ერთობა მიღწეული ძირითად სახელმწიფოებირივ საკითხებზე, მაშინ სავსებით შესაძლებელია ხელისუფლებაში მყოფმა პარტიამ კრიზისის დასაძლევად შემდგომშიც მიმართოს მის ხელთ არსებულ ყველა ბერკეტს.    

     აშკარაა ცენტრალური ხელისუფლების მცდელობა - თვითმმართველობის უფლებამოსილებებში შეჭრა და პოლიტიკური ნების არარსებობა, ჩამოყალიბდეს რეალური, ძლიერი ადგილობრივი თვითმმართველობა.

     საზოგადოებრივი აზრის კვლევის შედეგებით დასტურდება, მოქალაქეებში ნიჰილიზმის არსებობა პოლიტიკური პარტიების  და სახელმწიფო ინსტიტუტების  მიმართ. 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ჩიხლაძე ნ., ხიდაშელი მ., უგულავა გ., საქართველოს ეკონომიკური განვითარება COVID-19 პირობებში (მაკროეკონომიკური და რეგიონული ასპექტები), ქუთაისი, 2021,  გვ.: 54;
2. ძიძიგური ნ., საქართველოში დეცენტრალიზაციის პროცესის თანამედროვე გამოწვევები, თბილისი, 2020 №1  ჟურნალი ეკონომისტი (tsu.ge);
3. ხვადაგიანი ი., ერობა-თვითმმართველობის რეფორმა საქართველოს რესპუბლიკაში 1918; საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, თბილისი, 2017 გვ. :134-143 ერობა-თვითმმართველობის რეფორმა საქართველოს რესპუბლიკაში 1918 - Open Society - Georgia Foundation (osgf.ge)
4. ენდი პაიკი, ანდრეის როდრიგეს-პოუს, ჯონ ტომენი ინსტიტუტები: მთავრობა და მმართველობა, თბილისი, 2020 გვ.: 8 ინსტიტუტები: მთავრობა და მმართველობა – www.tvitmmartveloba.ge
5. Козбаненко В.Б  Государственное управление: основы теории и организации М; „Статус“, 2002 . гл. 4   
6. Платон. Законы (lib.ru)  книга 4
7. Трофимова И., Децентрализация государственного управления и особенности центр-локальных отношений в европейских странах. Сравнительная политика. 2011;2(4(6)):35-44. გვ.:35 httpsHYPERLINK "https://doi.org/10.18611/2221-3279-2011 -2-4(6)-35-44"://HYPERLINK "https://doi.org/10.18611/2221-3279-2011-2-4(6)-35-44"doiHYPERLINK "https://doi.org/10.18611/2221-3279-2011-2-4(6)-35-44".HYPERLINK "https://doi.org/10.18611/2221-3279-2011-2-4(6)-35-44" orgHYPERLINK "https://doi.org/10.18611/2221-3279-2011-2-4(6)-35-44"/10.18611/2221-3279-2011-2-4(6)-35-44 ]                                                                                               
8. Dzidziguri N., Chikhladze N., The Challenges of Coronomics in Georgia: Urban Context,  თბილისი, 2021  № 2  ჟურნალი ეკონომისტი (tsu.ge)
9. ევროპული ქარტია ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ სტრასბურგი, 1985 https://smr.gov.ge/uploads/prev/evropuli_q_354b65fe.pdf]
10.  საქართველოს ორგანული კანონი „ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსი“ მუხლი 40    ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსი | სსიპ ”საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე” (matsne.gov.ge)
11. ევროკავშირი საქართველოსთვის - სამოქლაქო აქტივიზმის მნიშვნელობა  და მოქალაქეთა ჩართულობა, 2020, სასწავლო მოდული №8,  Training-manual-8.pdf (csoforum.ge)
12. ადგილობრივი თვითმმართველობა პოლიტიკური დაპირისპირების ავანგარდში – რა გვასწავლა ბორჯომის კრიზისმა? | droa.ge
13. თიანეთის საკრებულოს თავმჯდომარე მერის განმეორებითი არჩევნების ჩატარებას არ გამორიცხავს - 1TV
14. „ქუცნაშვილის მონა…“ – თიანეთში თამაზ მეჭიაურსა და საკრებულოს თავმჯდომარეს შორის ურთიერთბრალდებები გრძელდება | droa.ge
15. ადგილობრივი თვითმმართველობა საქართველოში 1991-2014 თბილისი, 2015 გვ.:17-55;
16. ეროვნულ დემოკრატიული ინსტიტუტის (NDI) 2021 წლის დეკემბრის საზოგადოებრივი აზრის კვლევაNDI Georgia - December 2021 poll_Geo_vf.pdf - Google Drive
17. საქართველოს  ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია. უმცირესობა უმრავლესობაში, პროცედურული ომი და არჩევნების შემდგომი კრიზისი საკრებულოებში თბილისი, 2022 არჩევნების შემდგომი კრიზისი საკრებულოებში (002).pdf (gyla.ge)
18. არჩევნების შედეგები (cec.gov.ge)
19. Свяневич П., Основы фискальной децентрализации Будапешт, 2003, გვ.:2 https://nala.ge/uploaded/nala/2018-04/201804101355151399209885.pdf
20. საქართველოს ორგანულ კანონში „ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსი“ ცვლილების შეტანის შესახებ | სსიპ ”საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე” (matsne.gov.ge)
21. საქართველოს ორგანულ კანონში „საქართველოს საარჩევნო კოდექსი“ ცვლილების შეტანის შესახებ | სსიპ ”საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე” (matsne.gov.ge)
22. ქალაქ ბათუმის მუნიციპალიტეტის საკრებულო, 2022 განკარგულება: გ-15.15221501 (batumicc.ge)
23. შუალედურ არჩევნებში გამარჯვებული საკრებულოს მაჟორიტარი წევრის უფლებამოსილების ცნობის წესის ცვლილება ბათუმის მუნიციპალიტეტის საკრებულოში შექმნილი პოლიტიკური ჩიხის „ქართული ოცნების“ სასარგებლოდ გადაწყვეტას ემსახურება (isfed.ge) 
24. ზუგდიდის საკრებულოს თავმჯდომარედ გახარიას პარტიის წევრი გიგა ფარულავა აირჩიეს (formulanews.ge)
25. წალენჯიხის საკრებულოს თავმჯდომარედ გახარიას პარტიის წევრი კორნელი სალია აირჩიეს (reginfo.ge)
26. ჩხოროწყუს საკრებულოს თავმჯდომარე გახარიას გუნდის წევრი შოთა წურწუმია გახდა • გიორგი გახარია • შოთა წურწუმია • ჩხოროწყუ • ჯუმბერ იზორია • Netgazeti.ge
27. რუსთავის საკრებულოს თავმჯდომარედ გახარიას პარტიის წევრი ნოდარ შეროზია აირჩიეს (reginfo.ge)
28. სენაკის საკრებულოს თავმჯდომარედ გახარიას პარტიის წევრი აირჩიეს (sputnik-georgia.com)
29. https://www.radiotavisupleba.ge/a/32060948.html
30. https://www.radiotavisupleba.ge/a/32099776.html .
31. ნაც-ქოცურ გარჩევებს შეწირული სოფლის მხარდაჭერის პროგრამა | droa.ge
32. საქართველოს რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქტურის სამინისტრო (mrdi.gov.ge)
33. ქალაქ ბათუმის მუნიციპალიტეტის 2021 წლის კორექტირებული ბიუჯეტის პროექტი (batumicc.ge)
34. სენაკის მუნიციპალიტეტის 2021 წლის ბიუჯეტი.pdf - Google Drive
35. დეცენტრალიზაციის 2020–2025 წლების სტრატეგიისა და დეცენტრალიზაციის სტრატეგიის განხორციელების 2020-2021 წლების სამოქმედო გეგმის დამტკიცების შესახებ | სსიპ ”საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე” (matsne.gov.ge)
36. დეცენტრალიზაციის-სტრატეგიის-სამოქმედო-გეგმა-2022-2023.pdf (droa.ge)
37. მთავრობა თვითმმართველობის წინააღმდეგ და მორიგი უარი ფისკალურ დეცენტრალიზაციაზე | droa.ge
38. ეროვნულ დემოკრატიული ინსტიტუტის (NDI) 2022 წლის აგვისტოს საზოგადოებრივი აზრის კვლევა  Taking Georgians’ pulse Findings from August 2022 face to face survey (Georgian).pdf
39. https://cesko.ge/

---